Vanaf maart 2025 worden eenvoudige civiele zaken in Den Haag, Overijssel, Rotterdam, Dordrecht en Zeeland en West-Brabant de komende drie jaar behandeld door een ‘regelrechter’, of een buurtrechter, een nieuwe laagdrempelige vorm van rechtspraak. De ‘regelrechter’ behandelt geschillen over arbeid, wonen of winkelen. Het moet gaan om geldbedragen kleiner dan 5000 euro, zoals een onbetaalde rekening of een conflict over achterstallig loon. Mensen met een arbeidsconflict kunnen ook terecht bij deze rechter. De regelrechter behandelt alleen geen ontslagzaken. aar . Het gaat om een proef van drie jaar en het ministerie van Justitie en Veiligheid verwacht dat de regelrechters jaarlijks zo’n vierhonderd zaken zullen afhandelen. Alleen zaken waarvoor geen advocaat of deurwaarder nodig is en waarvoor geen juridische stukken opgesteld hoeven te worden komen in aanmerking. Zaken kunnen online worden aangemeld met een eenvoudig formulier. Er wordt eerst gekeken of een zaak geschikt is, als dat zo is probeert de regelrechter tijdens een mondelinge behandeling te kijken of de partijen samen tot een oplossing kunnen komen. Als dat niet lukt, beslist de rechter alsnog. Dat gebeurt zo snel mogelijk na de zitting. Wie voor de regelrechter gedaagd wordt, is verplicht mee te doen met de procedure. Als een partij niet op komt dagen, doet de rechter bij verstek uitspraak. Minister van Hijum hoopt dat de regelrechter de drempel om naar de rechter te stappen lager maakt. “Te vaak komen werkgevers financiële afspraken met arbeidsmigranten, flexwerkers en zzp’ers niet. In delen van Nederland waar de proef met de regelrechter niet loopt, kunnen mensen terecht bij de kantonrechter. Die behandelt ook conflicten over geldzaken tot 25.000 euro.
Het Openbaar Ministerie (OM) Oost-Nederland liet ongeveer vijftienhonderd strafzaken niet meer voor de rechter komen vanwege een tekort aan personeel bij de rechtbank Gelderland. En om in alle drukte ruimte te houden voor “urgentere zaken” vroeg het OM eind november 2022 aan de rechtbank opnieuw om zaken te schrappen die gaan om eenvoudige mishandeling, eenvoudige diefstal, belediging, bedreiging, maar ook lichte drugszaken en verkeerszaken. Recent werden ook nog ruim 50 zaken in Den Haag geschrapt. Het gaat om zaken die meer dan anderhalf jaar wachten op behandeling door een politierechter. Die behandelt strafzaken waarin maximaal één jaar celstraf kan worden opgelegd. Het gaat in dit geval om eenvoudige misdrijven, zoals diefstallen, verkeerszaken en bezit van hennep. Een aantal zaken werd geseponeerd, andere werden afgedaan met een strafbeschikking. Minder belangrijke zaken worden wel behandeld, soms pas jaren later. Eventuele slachtoffers die het niet eens zijn met de afhandeling van hun aangifte of beslissing in hun zaak, kunnen een klacht indienen bij het gerechtshof. Tijdens de coronaperiode is er een forse achterstand ontstaan. Het Openbaar Ministerie komt 104 voltijds officieren van justitie tekort. Ook is er een tekort aan zeker 50 rechters. Om de capaciteitsproblemen bij de rechtspraak op te lossen wordt er de komende jaren 155 miljoen euro per jaar extra uitgetrokken voor het aantrekken van nieuwe rechters en rechtbankpersoneel. Het ministerie heeft er ook voor gekozen om ruim 4000 veroordeelden voorlopig niet op te sluiten vanwege personeel- en plaatsgebrek. De staat verkocht ondertussen vier gevangenissen en vier rechtbanken.
Staatssecretaris Ingrid Coenradie van Justitie en Veiligheid, wil op korte termijn verkennen of veroordeelde criminelen vanaf 2026 in Estland kunnen worden ondergebracht St Maarten kreeg van Nederland 30 miljoen dollar om het gevangeniswezen te verbeteren, 4 miljoen is bedoeld voor een nieuwe gevangenis. De gevangenissen die nog over zijn kampen met een personeelstekort waardoor delinquenten moeten wachten op hun straf. In Spanje hoeven veroordeelden die voor een niet-gewelddadig misdrijf een straf van minder dan twee jaar krijgen, die celstraf helemaal niet te ondergaan zolang ze geen andere overtredingen begaan, dus het kan nog gekker. De situatie in de gevangenissen is zo nijpend dat het demissionaire kabinet heeft besloten dat mensen die een celstraf tot twee maanden hebben openstaan, hun straf op een later moment mogen uitzitten. Die termijn bleek echter tekort en in de praktijk worden nu ook langgestraften vrijgelaten. Zelf een gedetineerde met 4,5 cel loopt vrij rond. Bij dergelijke lange gevangenisstraffen gaat het om overvallers, verkrachters, drugscriminelen en plofkrakers. Voor 2400 gestraften is er geen plaats in de gevangenis. Naast het uitstellen van deze celstraffen mogen gedetineerden soms al op vrijdag naar huis als hun straf eigenlijk pas in het weekend of op maandag verloopt. De noodmaatregelen gelden sowieso voor de komende maanden. Het kabinet werkt aan een plan om gevangenen twee weken eerder naar huis te sturen, aar dat werd door Wilders enige maanden opgeschort door zijn staatssecretaris Ingrid Coenradie (Justitie en Veiligheid, PVV) opdracht te geven om gevangenen voorlopig dan maar onder te brengen in een deel van het Justitieel Complex Schiphol totdat er een ander oplossing is. Meer gevangenen op 1 cel zou problemen geven vanwege de veiligheid van gevangenen en personeel. De gevangenen vastzetten in het Justitieel Complex Schiphol heeft wel weer gevolgen voor de opvang van ongewenste vreemdelingen.
Zo’n 2.655 mensen zijn veroordeeld tot celstraffen, maar zitten niet in een cel vanwege personeelstekort. 90 procent van de bewaarders vindt dat het werk zwaarder is geworden. Staatssecretaris Ingrid Coenradie (Justitie) heeft honderden miljoenen euro’s” extra nodig voor gevangenissen en de problemen daar. Het geld moet in de voorjaarsnota geregeld worden en mag volgens Coenradie )PVV) niet ten koste gaan van andere zaken op de justitiebegroting. De helft van het personeel zegt dat het ook steeds onveiliger wordt. Mensen worden bedreigd, gewurgd, krijgen stront over zich heen, worden uitgescholden of van de trap gegooid. Soms zie je dat bewaarders door andere gedetineerden moeten worden gered. De verantwoordelijk minister Weerwind van D66 loog eerder tegen de 2e kamer toen hij zei dat het alleen om gedetineerden ging die een licht vergrijp hadden gepleegd. De 2e Kamer verkeerd of bewust fout informeren betekent dat deze zal moeten aftreden. Ook bij de reclassering is er onvoldoende personeel om vrijgelaten criminelen op het rechte pad te houden. Vrijwel alle toezicht bij jonge draaideurcriminelen ontbreekt. Er werden echter geen Kamervragen aan minister Weerwind gesteld over het verkeerd of bewust fout informeren over de vrijlating van langer gestrafte gedetineerden. Sinds 2021 kwamen gedetineerden niet meer automatisch vervroegd vrij en werden ook het verlof en de proeftijd minder vrijblijvend. Van de tien zelfmelders met de langst opgelegde straffen is het merendeel veroordeeld voor drugsgerelateerde delicten op basis van de Opiumwet, waarvan één zaak in georganiseerd verband. Ook jongeren moeten te lang wachten op hun straf.
Het veroordelingsproces van jongeren verloopt al jaren te langzaam. Daardoor zijn de wachttijden nog altijd langer dan de norm, merkt de Inspectie Justitie en Veiligheid op in een nieuw rapport. De wachttijd verschilt per situatie, maar kan in sommige gevallen jaren duren. Er is geen zicht op waar de vertragingen in het strafproces van jeugdigen ontstaan. Betrokken organisaties, zoals het Openbaar Ministerie (OM), de politie en de Kinderbescherming, wijzen elkaar aan als schuldige. De keten kampt bovendien al jaren met personeelstekorten en een tekort aan specialistische zorg voor de jongeren. Daarbij zijn weinig plekken beschikbaar in onder meer jeugdinrichtingen en voor taakstraffen. De inspectie concludeerde daarom opnieuw dat het OM, de politie en de Kinderbescherming onder “hoge druk” staan. Van de € 7,4 miljard euro aan kosten die de politie in 2023 heeft gemaakt, is zo’n € 2,3 miljard aan opsporing toe te rekenen. Van de € 7,4 miljard euro aan kosten die de politie in 2023 heeft gemaakt, is zo’n € 2,3 miljard aan opsporing toe te rekenen. Momenteel is onduidelijk hoe de resterende € 5,1 miljard (69%) verdeeld is. Het Openbaar Ministerie (OM) gaat verdachten van delicten waarop maximaal zes jaar celstraf staat niet meer via de rechter vervolgen, maar zelf bestraffen. Verdachten van strafbare feiten als diefstal, vandalisme of eenvoudige mishandeling zullen vaker een boete of taakstraf via een strafbeschikking krijgen. In ongeveer 80 procent van de strafdossiers van justitie draait het niet om zeer ernstige feiten, maar om zaken waarin uiteindelijk gevangenisstraffen worden opgelegd van hooguit een paar weken of maanden. Als deze zaken steevast worden gedagvaard, dan heeft dat tot gevolg dat men bij de rechtspraak minder ruimte zal hebben voor andere, zwaardere zaken. Het OM heeft sinds 2008 al de wettelijke bevoegdheid om met de OM‐strafbeschikking (OMSB) lichtere delicten zelf af te doen.
Het College van procureurs‐generaal wil de mogelijkheden die de strafbeschikking biedt optimaal gaan benutten en minder gaan dagvaarden en meer strafbeschikkingen opleggen en zo de benodigde cellen beschikbaar krijgen. Bijna 6000 van de veroordeelde criminelen zijn onvindbaar. Samen zijn zij verantwoordelijk voor ruim 7000 zaken, waaronder ernstige geweldsdelicten. Van de meesten wordt vermoed dat ze in het buitenland zitten. Staatssecretaris Coenradie wil gevangenen in het uiterste geval toch maximaal twee weken voor het einde van hun straf naar huis kunnen sturen, maar alleen voor gevangenen met een gevangenisstraf tot één jaar. Zedendelinquenten en plegers van een ernstig geweldsmisdrijf komen niet in aanmerking, benadrukt de staatssecretaris van Justitie en Veiligheid. En vervroegd vrijlaten zal alleen gebeuren bij hoge nood, als er echt geen plek meer is voor een andere veroordeelde. Er moet altijd worden geprobeerd om het zogenoemde ‘eindverlof’ zo kort mogelijk te laten duren. Liever drie dagen, zoals nu al kan, dan twee weken. De ministerraad heeft 7 maart 2025 ingestemd met deze plannen. Die worden nu voorgelegd aan de Tweede Kamer. Wilders heeft via X al laten weten tegen de plannen te zijn, net als de VVD. Woensdag 12 maart moet bij het Kamerdebat duidelijk worden of Coenradie erin slaagt de kritische partijen te overtuigen of dankzij oppositiepartijen voldoende steun te krijgen. Coenradie vindt het zelf ook een pijnlijke maatregel, maar ziet geen andere mogelijkheid. Ze denkt dat het “wellicht over een paar dagen al” nodig kan zijn gevangenen meer dan drie dagen voor het einde hun straf naar huis te sturen.
Wilders (PVV)wilde in plaats van vervroegde vrijlating liever een uitbreiding van het aantal meerpersoonscellen. En die komt er ook, schreef Coenradie in haar brief aan de Tweede Kamer, maar op kleine schaal: de maatregel levert dit jaar ruim honderd cellen meer op. De staatssecretaris vindt dat meer mensen in één cel voor onveilige situaties kunnen zorgen. “Ik sta voor mijn personeel”, zei ze vanmorgen voor aanvang van de ministerraad. “Ik ga geen onverantwoorde keuzes maken, die aan die veiligheid tornen.” “Maar”, voegde ze er na afloop aan toe, “zonder deze ingreep blijven politiecellen overvol en dreigen verdachten en veroordeelden willekeurig vrij te komen. Dat scenario kan en wil ik niet accepteren”. Er wordt ook onderzocht of er volgend jaar een tijdelijke noodunit met zestig plekken bij de Limburgse vrouwengevangenis Ter Peel kan komen. De staatssecretaris liet eerder weten dat het code zwart is in de gevangenissen en dat er noodmaatregelen moeten worden genomen. Er zijn de afgelopen tien jaar, toen er nog sprake was van een cellenoverschot, 26 gevangenissen en meerdere tbs-klinieken gesloten. Veel bewakers zijn iets anders gaan doen, waardoor er nu te weinig personeel is. Maar inmiddels stijgen de criminaliteitscijfers en worden er langere straffen gegeven. Er wordt onder meer gekeken of de gevangenis in Almere, die in 2019 werd gesloten, heropend kan worden.
Het gevangeniswezen kreeg er bij de voorjaarsnota geen geld bij. Wilders sloeg de eigen staatssecretaris over, waardoor de noodzakelijke renovaties van gevangenissen niet door kunnen gaan. Op den duur moeten gevangenen nog vroeger worden vrijlaten. Alle maatregelen zijn goedgekeurd door de ministerraad en gaan naar de 2e Kamer. Na het opblazen van de coalitie door Wilders besloot Staatsecretaris Coenradie om zich aan te sluiten bij JA21. Ze wil niets meer mét of vóór Wilders doen. Vanaf half juli moeten gevangenen aan het eind van hun straf mogelijk maximaal twee weken eerder vrij worden gelaten. Demissionair staatssecretaris Teun Struycken (Justitie) bespreekt dat volgende week in het kabinet. Het eerder met vijf dagen eerder vrijlaten gebeurt nu ook al enige tijd vanwege een tekort aan cellen en cipiers.
Niet alleen in Nederland spelen deze problemen. In Engeland zijn sinds september 2024 zo’n 5000 gevangenen vervroegd vrijgelaten na het uitzitten van slechts 40% van hun straf en in Italië worden ruim 10.000 gevangenen vrijgelaten om ruimte te maken in de overvolle gevangenissen. Het Italiaanse ministerie van Justitie heeft gekeken voor welke gedetineerden bijvoorbeeld huisarrest of een voorwaardelijke straf een alternatief kan zijn. Justitie kijkt daarbij naar gedetineerden met een onherroepelijke straf en die nog minder dan twee jaar hoeven te zitten en die zich in het laatste jaar niet hebben misdragen. Zo kwam het ministerie tot 10.105 gevangenen, ongeveer 15 procent van alle gedetineerden. In Belgie weigerden 17 en 19 juli zeker vijftig gedetineerden in de gevangenis van Lantin, in de provincie Luik om terug te keren naar hun cel, totdat de politie arriveerde. De actie begon na de wandeling van de gevangenen op een binnenplaats. De directie voerde gesprekken met de opstandelingen, waarna twee gedetineerden besloten om terug te keren naar hun cel. De overige gevangenen bevonden zich laat op de avond nog altijd op de binnenplaats. De gevangenen protesteren tegen de in hun ogen verslechterde omstandigheden in de gevangenis. Eind mei brak er een grote brand uit in de centrale wasruimte van de gevangenis. Daarbij kwam een brandweerman om het leven en raakten drie anderen gewond. Ook klagen ze over de veel te volle cellen. Met de overbevolking en sinds de brand, met het overlijden van een brandweerman en de afgebrande kantine moet alles allemaal opnieuw op gang komen.
In Nederland en België hebben gevangenisbewaarders de afgelopen jaren al vergeefs verschillende protestacties gevoerd vanwege hoge werkdruk, agressie op de werkvloer en structurele personeelstekorten. In Nederland ging het vooral om lokale acties. Zo werd in december 2022 in de gevangenis van Haren gestaakt vanwege een combinatie van onderbezetting, gebrekkige opleiding van nieuw personeel en kinderziektes in het gebouw. In andere gevallen, zoals in Lelystad in 2020, betrof het protestacties van gedetineerden en niet van het personeel.
In België vonden recent grotere en gecoördineerde acties plaats. In januari 2024 legden cipiers in alle Belgische gevangenissen het werk neer tijdens een landelijke 24-urenstaking. De actie was gericht tegen de overbevolking in de instellingen, waar op dat moment ongeveer 1.300 gedetineerden boven de capaciteit werden vastgehouden. Eerder, in augustus 2023, werd er gestaakt in de Antwerpse gevangenis nadat zorgpersoneel daar slachtoffer was geworden van zware agressie door een gedetineerde. De actie werd gesteund door cipiers, medisch personeel en keukenpersoneel.
België registreerde in 2023 een zelfdodingscijfer van 11,6 per 10.000 gevangenen. De Europese mediaan bedraagt 7,3. België behoort daarmee tot de hoogste risicocategorie volgens het Jaarverslag van de Raad van Europa.
Vijftien landen zitten in dezelfde categorie: IJsland, Noorwegen, Frankrijk, Montenegro, Letland, Litouwen, Slovenië, Nederland, Oostenrijk, Tsjechië, Zwitserland, Portugal, Estland, het Verenigd Koninkrijk (Engeland en Wales), Italië en Cyprus.
België kampt met een structureel tekort aan psychiatrische zorg in gevangenissen. Volgens de WHO zijn er slechts 0,2 psychiaters per 1.000 gedetineerden, tegenover een Europees gemiddelde van 1,3 (gegevens uit 2020). Het aantal psychologen is toegenomen, maar psychiaters blijven ondervertegenwoordigd. Penitentiair personeel ontvangt onvoldoende praktijkgerichte training inzake zelfmoordpreventie en mensenrechten.
De Centrale Toezichtsraad voor het Gevangeniswezen (CTRG) en het Federaal Instituut voor de Rechten van de Mens (FIRM) melden aanhoudende mensenrechtenschendingen: naaktisolatie, overmatig gebruik van handboeien, disproportioneel geweld, gebrek aan alternatieven. Psychisch ontregelde gevangenen worden opgesloten in kale, onbemeubelde cellen, vaak naakt en zonder medische zorg. Interne rechtsmiddelen voor klachten zijn ontoereikend.
Het ziekteverzuim onder gevangenispersoneel is zowel in België als Nederland structureel hoog. In Nederland ligt het gemiddelde ziekteverzuim rond de 7 procent, terwijl de norm bij de Dienst Justitiële Inrichtingen op 4,8 procent ligt. In sommige vestigingen, zoals in Alphen aan den Rijn, loopt dit op tot 10 procent. Oorzaken zijn onder andere agressie, emotionele uitputting en onvoldoende ondersteuning. Vakbonden en medewerkers waarschuwen al langere tijd dat de situatie onhoudbaar is en leidt tot onveilige werkomstandigheden voor personeel én gedetineerden.
Terwijl de politiek haar energie steekt in het optuigen van laagdrempelige experimenten zoals de regelrechter voor burenruzies of openstaande rekeningen van een paar honderd euro, brokkelt ondertussen het gevangeniswezen, een fundament van de rechtsstaat in hoog tempo af.
De overheid laat al jaren na om structureel werk te maken van de overvolle, onderbezette en onveilig geworden gevangenissen. Wat we zien is een uitputtingsslag onder personeel, uitgestelde straffen, een groeiend aantal vrij rondlopende veroordeelden en een justitieapparaat dat het niet meer bijbenen kan.
De cijfers zijn onthutsend. Er zijn op dit moment zeker 2.400 mensen veroordeeld tot een gevangenisstraf, maar er is simpelweg geen plek voor hen. Zelfs veroordeelden met celstraffen van vier jaar en meer lopen vrij rond. De ernst van hun misdrijven – waaronder overvallen, verkrachtingen en plofkraken – maakt deze situatie ronduit onverantwoord. Politiecellen puilen uit, personeel valt massaal uit en zelfs het Justitieel Complex Schiphol wordt nu ingezet als tijdelijke gevangenis. Dat is een doekje voor het bloeden, want de opvang van ongewenste vreemdelingen komt daardoor in het gedrang. Nog schrijnender: cipiers worden gewurgd, bekogeld en bedreigd, en het ziekteverzuim stijgt richting de 10 procent. Meer dan de helft van het gevangenispersoneel vindt het werk inmiddels ronduit onveilig.
Eerst werd er besloten om mensen met korte straffen pas later te laten beginnen aan hun detentie, toen volgde het plan om mensen met een straf tot twee maanden helemaal niet meer vast te zetten. Nu worden zelfs langgestraften vervroegd vrijgelaten – in eerste instantie met drie dagen, nu mogelijk tot twee weken, en dat bij gebrek aan alternatieven. De staatssecretaris noemt het pijnlijk, maar “onvermijdelijk”. Dieptepunt: het ministerie kijkt zelfs naar de optie om Nederlandse gedetineerden naar Estland te sturen. De situatie is letterlijk uitzichtloos geworden.
Er wordt geschoven met miljoenen en rapporten, maar ondertussen verkocht de staat de afgelopen jaren vier gevangenissen, vier rechtbanken, sloot men 26 inrichtingen, en verdwenen TBS-klinieken. Dat gebeurde toen er nog sprake was van een zogenaamd cellenoverschot. Veel personeel is vertrokken en komt niet meer terug. Inmiddels stijgen de criminaliteitscijfers weer en worden er langere straffen opgelegd. En dan is er ineens geen plek meer, geen bewakers, geen toezicht en geen plan. De situatie is zo nijpend dat de staatssecretaris zelf spreekt van “code zwart”.
Terwijl het ministerie wel tientallen miljoenen uittrekt om het gevangeniswezen op Sint Maarten te verbeteren, blijft het budget voor renovaties in Nederland zelf uit. Een noodzakelijke injectie in de voorjaarsnota bleef uit. Dat komt doordat politieke leiders elkaar vooral de maat nemen, coalities opblazen en besluiten blokkeren. Intussen ziet het personeel op de werkvloer het gevaar letterlijk op zich afkomen, en raken slachtoffers en hun families verder vervreemd van een systeem dat hun veiligheid zou moeten waarborgen.
Wat rest zijn lapmiddelen: meerpersoonscellen, noodunits, strafbeschikkingen voor delicten waarop ooit celstraf stond, en rekken van rechtszaken. Soms tot wel anderhalf jaar of meer. Ondertussen blijven jongeren, inclusief veelplegers, te lang wachten op hun straf. Reclassering en jeugdzorg kunnen het niet aan, maar er komt geen extra menskracht. Instanties wijzen naar elkaar en niemand neemt verantwoordelijkheid. Ministers informeren het parlement onvolledig of ronduit verkeerd, zonder politieke consequenties.
Het is een pijnlijk contrast. Waar de burger met een huurachterstand van 400 euro in sommige regio’s nog vlot bij een regelrechter terechtkan, is er voor een overval, bedreiging of mishandeling geen rechter of cel beschikbaar. Er is iets fundamenteel scheefgegroeid. Het gevangeniswezen is jarenlang genegeerd, afgebroken en uitgekleed.