Blauwtong

Dit jaar is er veel meer variatie in de ziektebeelden. Naast bacteriële infecties speelt de rode lebmaagworm een rol bij het optreden van de ziekteverschijnselen bij schapen. Dit is sinds half juni vastgesteld. Er zijn nog wel ernstig zieke dieren, maar ook dieren met mildere verschijnselen. Ook ligt de sterfte een stuk lager.  Vorig jaar liep de sterfte in de eerste week op tot 6,5 procent. Dit jaar is dat 1,5 procent. Het aantal uitbraken van blauwtong bij schapen en runderen stijgt wel nog steeds naar in totaal 7.880. De blauwtongepidemie blijft zich ook in andere landen uitbreiden;

Het eerste geval van blauwtong van dit jaar werd vastgesteld bij een schaap in het Gelderse Ommeren. Volgens de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde (KNMvD) ging het om een schaap dat vanwege ziekte niet zou zijn gevaccineerd. Het aantal besmette bedrijven is nu al opgelopen naar 6.384. Destructiebedrijf Rendac kan op dit moment geen garantie meer geven dat dode dieren de volgende dag worden opgehaald. Het aantal besmettingen zit nu boven het aantal gemelde uitbraken van 2023. Op bedrijven loopt het percentage zieke dieren op tot 100 procent. Met de snelheid van verspreiding zoals we die nu zien, is het aannemelijk dat vrijwel ieder schapenbedrijf in Nederland in 2024 een besmetting gaat meemaken. Als alle schapen op een bedrijf ziek worden, en één op de tien zieke dieren sterft, dan kan het aantal gestorven schapen voor het einde van 2024 oplopen tot 100.000. Alle bedrijven waar blauwtong bij schapen en runderen is gemeld, zijn bezocht door deskundigen van de NVWA en Royal GD. Er zijn bloedmonsters genomen en die worden bij Wageningen Bioveterinary Research onderzocht. Tot nu tot is daarbij alleen BTV-3 gevonden en geen ander type blauwtongvirus. Dierenartsen en schapenhouders constateren dat ondanks vaccinatie een groot aantal schapen het virus toch hebben opgelopen, waarbij er ook honderden schapen aan doodgaan. “Het aantal besmettingen is extreem, ondanks de vaccinatie. Er is wel een groot verschil in het percentage dat doodgaat. Vorig jaar ging 75 procent van de dieren die ziek waren dood en nu zou dat zo’n 10% zijn.  Alle drie de vaccins blijken op langere termijn niet voor 100% te werken. Vorig jaar stierven er 51.819 schapen aan blauwtong. Schapenhouders die hun dieren hebben gevaccineerd tegen blauwtong, doen er verstandig aan om 4 tot 5 weken na de eerste enting de schapen opnieuw te vaccineren. Uit een enquête onder 400 schapenhouders) bleek dat 88 procent van hen de schapen heeft gevaccineerd. 151 bedrijven gaven aan desondanks zieke dieren te zien. Zij hadden bij gemiddeld 24 procent van de schapen problemen. Tot nu toe zijn er in Zeeland zeventien meldingen gedaan van de ziekte, waarvan drie op Walcheren. Verder in Hengstdijk, Poortvliet, Rilland, Ritthem (waarschijnlijk drie gevallen), Scherpenisse, Sint-Philipsland (een geval bevestigd en een geval vermoedelijk), Waarde, Westdorpe en Zaamslag (waarschijnlijk twee gevallen). Het percentage zieke dieren op een bedrijf waar blauwtong is vastgesteld, lijkt veel sneller op te lopen dan vorig jaar. Een grotere activiteit van knutten of een hoger percentage besmette knutten kan hiervan de reden zijn.  Nog steeds is het oosten van Nederland het zwaarst getroffen, met daarin het zuidoosten van de Achterhoek als belangrijkste hotspot. Maar ook in België, Duitsland, Frankrijk en Denemarken is ondertussen blauwtong aangetroffen. Ook runderen krijgen met de ziekte te maken en leveren dan minder melk. Veeboeren geven duizenden euro’s uit aan vaccins en velen zullen het uiteindelijk moeten opgeven. Bij melkveehouder Te Selle kwam een rekening van 3500 euro voor vaccinatie en pijnstillers van de dierenarts over de afgelopen maand. 

De sterfte dit seizoen, in tegenstelling tot 2023, blijft schommelen rond de 10 procent van de zieke dieren, maar het percentage dieren dat ziek wordt ligt veel hoger

Blauwtong serotype 3 werd 6 augustus 2024 ook vastgesteld in gemeente Marpent, in het noorden van Frankrijk, op slechts enkele kilometers van de grens met België. Het virus werd al steeds dichter bij de Franse grens aangetroffen. De Franse overheid kondigde meteen extra maatregelen aan om blauwtong te weren, nadat het opdook in het Belgische Chimay. Met een gereguleerde zone wordt een verdere verspreiding tegengegaan. Ook bij besmetting gelden strenge maatregelen om de ziekte een halt toe te roepen.

Op het Italiaanse eiland Sardinië waren er meerdere uitbraken bij geiten, runderen en schapen van blauwtongvirus (BTV)-type 8. De eerste uitbraak was al in oktober 2023, maar werd pas op 26 januari 2024 bij de Wereldorganisatie voor Diergezondheid (Woah) gemeld. Na Blauwtong in 2023 waren er nog maar 660.00 schapen over. Toen er nog geen vaccin was en het boven de 10 graden werd dan was het advies om de schapen binnen te houden. Ex landbouwminister Piet Adema maakte in november 2023 al 120.000 euro vrij om de ontwikkeling van een vaccin tegen blauwtong te verstellen en 26 april 2024 werd met een versnelde beoordeling een vaccin tegen het blauwtongvirus goedgekeurd voor gebruik. Het Spaanse vaccin is geschikt voor zowel schapen als runderen. 12 mei 2024 werd nog een tweede vaccin goedgekeurd voor gebruik. Het vaccin is geproduceerd door de farmaceut Boehringer Ingelheim. Halverwege juni waren er al 1,3 miljoen doses geleverd aan de Nederlandse markt en is 90 tot 95% van alle schapen gevaccineerd. Het vaccin is voor zowel schapen als runderen beschikbaar. Voor schapen is één doses nodig en voor runderen twee. De sector heeft, mede op basis van de adviezen van de Deskundigengroep Dierziekten, een strategie opgesteld om de vaccins te verdelen. 23 mei 2024 werd nog een derde vaccin goedgekeurd voor gebruik, na een positief advies van het Bureau Diergeneesmiddelen en twee andere belangrijke adviesorganen. Er zijn per direct 2 miljoen doses van het middel beschikbaar voor schapen en runderen. De NVWA is bekend met berichtgeving over een Duits autogeen vaccin tegen het Blauwtongvirus serotype 3, ANIVAC BTV-3 en de mogelijke inzet hiervan in Nederland. Dit gaat in tegen het besluit van het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit van vorige week dat dit vaccin niet in Nederland ingezet mag worden omdat de risico’s niet bekend zijn. Het vaccin is namelijk niet uitvoerig getest op veiligheid en werkzaamheid. Op het moment dat het vaccin toch wordt toegediend lopen dierenartsen risico op een bestuurlijke boete van € 5.000,- en een rapportage voor het Veterinair Tuchtcollege.

Het Zuid-Afrikaanse Blu-Vax-vaccin wordt definitief niet in Nederland toegestaan op basis van de uitslag van diverse onderzoeken, waaruit moet worden geconcludeerd dat er te veel onzekerheden zijn over de veiligheid en de effectiviteit. De kans groot dat in het voorjaar de knutten (mugjes die blauwtong verspreiden) weer terug zijn en daarmee komt het verwachte Nederlandse vaccin wellicht te laat. Onderzoekers van Wageningen Bioveterinary Research onderzochten de verspreidingskenmerken van deze blauwtongepidemie. “Het virus verspreidde zich over grote afstanden tijdens deze epidemie. Naast verspreiding tussen veehouderijbedrijven via knutten speelden waarschijnlijk ook andere transmissieroutes een rol”, stelt het WBVR-onderzoeksteam. Diertransport is volgens de onderzoekers een waarschijnlijke bijkomende transmissieroute. De Franse overheid heeft daarom extra maatregelen genomen, nadat het virus begin deze week opdook in Chimay, net over de grens in België. Met een gereguleerde zone wordt een verdere verspreiding tegengegaan. Ook bij een besmetting gelden strenge maatregelen om de ziekte een halt toe te roepen.

De Nederlandse Schapen- en Geitenfokkers Organisatie, vermoedt dat vanwege de extra kosten twee keer zoveel schapenhouderijen besmet zijn met blauwtong dan dat bij NVWA gemeld zijn. Op basis van sterftecijfers heeft 12% van de Nederlandse schapenbedrijven te maken met oversterfte als gevolg van blauwtong, dat zijn zo’n 3.500 tot 4.000 besmette schapenbedrijven. NVWA meldt in totaal ruim 4.000 besmette bedrijven en maakt daarbij geen onderscheid tussen schapen, geiten en rundvee. De schapendierenarts baseert zich op de sterftecijfers bij schapenbedrijven, die NSFO aan de hand van peilbedrijven verspreid over het land genereert. Schapenhouders moeten de visite van de dierenarts, het bloedmonster en het verzenden van het bloedmonster zelf betalen en dat kost al snel 100 euro Het onderzoek zelf wordt wel betaald vanuit het Diergezondheidsfonds. Nederland telt zo’n 30.000 unieke locaties (UBN’s) met schapen. Een klein deel daarvan, 7.500 bedrijven, betaalt mee aan het Diergezondheidsfonds omdat ze 25 schapen of meer hebben. Daarnaast zien veel schapenhouders in besmette gebieden de meerwaarde van melden van een blauwtongbesmetting bij NVWA niet, omdat toch al bekend is dat daar blauwtong heerst. Het wantrouwen richting overheid draagt ook niet bij aan de meldingsbereidheid. Op het niet melden van een meldingsplichtige ziekte staat geen sanctie, zoals dat bij een bestrijdingsplichtige ziekte wel is. Wel roept NVWA veehouders op om wel melding te doen als er blauwtong is, mede vanwege het onderzoek naar de verspreiding ervan. 

Blauwtong werd in 2006 voor het eerst in Nederland geconstateerd. In mei 2008 werden de eerste dieren tegen de ziekte gevaccineerd. Ook in veel andere landen van de Europese Unie raakten dieren besmet. Symptomen zijn hoge koorts, dikke lippen en tong, neusuitvloeiing, kwijlen en rode tot paarsblauwe slijmvliezen als symptomen bij schapen met blauwtong. In 2008 werd een massale vaccinatiecampagne gestart met geïnactiveerd BT-vaccin tegen serotype 8. Het aantal besmettingen daalde sterk vanwege deze vaccinatie en door hoge natuurlijke immuniteit door de vele besmettingen in 2006 en 2007. Na 2009 werd er nauwelijks nog gevaccineerd. Na een aantal jaren werden in 2012 vele NW-Europese landen weer vrij verklaard voor wat betreft serotype 8. In 2015 werd er weer opnieuw verspreiding van BTV serotype 8 gerapporteerd in Frankrijk en vervolgens in aangrenzende landen. Ook in Z-Europa blijft de situatie veranderlijk met herhaalde introducties vanuit het zuiden, bijvoorbeeld BTV serotype 3 vanuit Tunesië naar Sicilië in 2017. De vaccinatiekosten zijn gemiddeld 5 euro per dier inclusief herhaling. Blauwtongtype kostte in 2007 aan 21.000 schapen in Nederland het leven. Virussen kunnen in samenstelling veranderen dus vaccins moeten worden aangepast. Het is geen veewetplichtige ziekte, dus vaccinatie is niet verplicht, maar het melden er van  bij het WBVR wel. De aanmelding wordt ook als dierziektemelding geregistreerd bij de NVWA. De kosten voor dierenarts en de meldingen zijn voor rekening van de veehouder, de onderzoekskosten worden betaald via het diergezondheidsfonds (DGF). Vooral schapen sterven massaal aan het virus en een vaccin laat nog op zich wachten. Omdat in het voorjaar een nieuwe golf wordt verwacht moet er voor die tijd een veilig vaccin ontwikkeld en geleverd kunnen worden zonder dat er door het gebruik nieuwe varianten ontstaan, maar het ministerie kan daar geen garantie voor geven. Onderzocht werd of het Zuid Afrikaanse vaccin aangepast kon worden, ofwel dat er in eigen land een geheel nieuw vaccin ontwikkeld kan worden. BBB wil waterrijke gebieden verminderen om te voorkomen dat minder knutten komen. Volgens de minister is een oorzakelijk verband echter niet wetenschappelijk aangetoond. Het Zuid-Afrikaanse Blu-Vax-vaccin van farmaceut Design Biologix is volgens het Belgische Sciensano na een uitgebreid onderzoek veilig. Het rapport ligt inmiddels bij het CBG in Nederland.

Blauwtong uitbraken waren er ook al in 2007 en 2008 en de verschijnselen bij schapen waren zeer heftig. Toen ging het om serotype 8. Nu gaat het om serotype 3,  BTV3 is een ernstigere variant dan het serotype 8, maar de symptomen zijn vergelijkbaar. Het is voor het eerst sinds 2009 dat de ziekte, die geen gevaar voor mensen vormt, weer opduikt in Nederland. Blauwtong is een zogenaamde vectorziekte. Blauwtong komt uitsluitend voor bij herkauwers zoals schapen, runderen, geiten, dromedarissen, buffels en wilde herkauwers. Sinds 2012 had Nederland een zogenoemde EU-vrijstatus, omdat er  drie jaar lang geen blauwtong was geweest. De dieren hoefden voor export niet meer te worden gevaccineerd. Die vrij status is nu vervallen. Er wordt nu bron- en contactonderzoek gedaan en de besmette bedrijven worden voorlopig geblokkeerd. “Tijdelijk mogen, uitgezonderd naar de slacht, geen dieren meer afgevoerd worden. Blauwtong wordt verspreid via knutten, een soort mug, en niet via direct contact tussen besmette dieren. De knutten kunnen dagelijks wel zo’n 2 kilometer afleggen en wanneer door de wind meegevoerd zelfs honderden kilometers. Bij een uitbraak wordt het getroffen gebied wekelijks gemiddeld 15 kilometer groter en dit gemiddelde wordt al overschreden. Het knuttenseizoen is afhankelijk van het weer. Ze vliegen rond van mei tot november, maar als het lang warm en vochtig blijft, zijn ze langer actief. Onder de 10^oC neemt hun activiteit af. Na nachtvorst slinken hun aantallen snel. De meeste volwassen knutten sterven in de winter. In een blauwtongjaar zijn er uitbraken van juni tot november. Knutten houden niet van daglicht en komen tevoorschijn wanneer het donker wordt. Ze vliegen meestal in de avondschemering en aan de randen van de nacht. Er zijn wel 300 verschillende soorten knutten maar slechts 6 soorten kunnen blauwtong overbrengen. Hun larven leven op vochtige plekken en liefst op mest en natte weilanden. De knutten die nu blauwtong veroorzaken zijn vermoedelijk afkomstig uit Zuid Europa en met de wind meegevoerd.

Op vier schapenhouderijen in Noord-Holland en Utrecht werd in september 2023 het blauwtongvirus vastgesteld in de gemeente Wijdemeren (provincie Noord-Holland) en de gemeente Stichtse Vecht (provincie Utrecht). Daarna ging het erg hard en kwamen er per 13 november nog ruim 5.593 nieuwe locaties  bij.  PCR-positief betekent dat de gevallen daadwerkelijk door bloedonderzoek zijn bevestigd. Sinds de uitbraak tussen Amsterdam en Utrecht dook het virus overal op. Heel Nederland en ook de waddeneilanden krijgen dus nu te maken met massale besmetting door Serotype 3 (BTV3). De sterfte onder schapen loopt op tot boven duizend dieren per dag. Naast schapen zijn ook alpaca’s besmet geraakt. Ook bij koeien heeft het virus al tot zieke en dode dieren geleid, maar rundvee lijkt de ziekte iets beter te doorstaan. Blauwtong veroorzaakt een hevige ontstekingsreactie. Sommige dieren produceren sneller antistoffen dan andere, afhankelijk van de genetische aanleg en waarschijnlijk een van de redenen waarom het ene dier wel overleeft en het andere niet. Dierenartsen dienen antihistamine toe. Dit kan de zwellingen bij zieke dieren verminderen en zo verlichting geven. Maar het blijft symptoombestrijding. Blauwtong valt onder meer te detecteren via koorts, blaasjes in de mond en vermagering. De kenmerkende blauwe tong is in veel gevallen niet aanwezig, dus ook bij afwezigheid van een blauwe tong is het aangeraden om waakzaam te zijn. Door de uitbraak in Duitsland raakte deelstaat Nedersaksen de Blauwtongvrije status kwijt. Half november was er een afvlakking te zien in het aantal meldingen en begin december waren het aantal meldingen op een hand te tellen.  Blauwtong bleef ondanks het herfstachtige weer uitbreiden, maar met de vorst liep het aantal meldingen snel terug. Op sommige bedrijven was er een mortaliteit onder de dieren van 80%. Geiten lijken minder last te hebben. Blauwtong werd ook vastgesteld bij een hond op een boerderij. Veel is nog onduidelijk. De minister heeft deskundigen gevraagd om advies voor veehouders met honden. De geïnfecteerde teefje verloor vroegtijdig haar pups en moest later worden afgemaakt. De dierenarts hield rekening met een verband tussen de besmetting en de ziekteverschijnselen, maar dit is niet met zekerheid te zeggen. Mogelijk had de hond nog een andere ziekte onder de leden. Ook is niet bekend hoe de hond ziek is geworden. Op het veebedrijf waren geen verdachte gevallen, maar bij twee van de twaalf bloedmonsters van de koeien werd de ziekte alsnog aangetroffen. Besmette runderen hebben volgens de NVWA vaak minder verschijnselen van de ziekte, maar kunnen toch veel virus in het bloed hebben. De afgelopen decennia zijn er slechts een paar gevallen bekend van besmettingen met blauwtong bij honden.  Het voorlopige advies is om honden weg te houden bij stallen en ze niet in contact te laten komen met een nageboorte of biest (eerste melk van een koe na de geboorte van een kalf).

Op 5 december jl. hebben gesprekken plaatsgevonden in Brussel tussen de verschillende betrokken lidstaten, waaronder Nederland, en een aantal farmaceuten. Deze gesprekken werden, vanwege de hoge concurrentiegevoeligheid, in alle vertrouwelijkheid gevoerd. Wageningen Bioveterinary Research (WBVR) heeft, met financiering vanuit het ministerie, een diermodel ontwikkeld dat farmaceuten kunnen benutten om vaccins te testen op effectiviteit. Dat model is gereed en kan door producenten worden gebruikt voor het testen van hun kandidaat-vaccins. Daarnaast bieden we alle producenten de mogelijkheid om, wanneer zij besluiten vaccin te gaan produceren, de beoordeling van de noodzakelijke dossiers over werkzaamheid, kwaliteit en veiligheid via een snelle procedure te doen die de Europese diergeneesmiddelenverordening ((EU) 2019/6) biedt. Dit is inclusief de nationale procedure. 

Blauwtong is onverzekerbaar en ook door de Overheid zal de schade niet vergoed worden. Zowel de verantwoordelijk als de behandeling en het verzekeren vind de minister een verantwoordelijkheid van de veehouder. Enige manier of Blauwtong nu nog te voorkomen zijn het ’s nachts op stal zetten van de dieren, ventilatoren in de stallen laten draaien en dieren niet in de buurt van stilstaand water laten komen, waar de knutten actief zijn. Op dit moment is er ook in Italië een uitbraak van het virus type 3. Onderzoek heeft echter uitgewezen dat het in Nederland aanwezige virus niet verwant is aan de Italiaanse stam.

Besmette schapen vertonen de volgende klinische verschijnselen:

• • Koorts en algemeen ziek zijn
  • Zwellingen en soms bloedingen in de kop
  • Erosie en necrose van de mondslijmvliezen
  • Gezwollen en heel soms een blauwe tong
  • Kreupelheid door zwellingen in de poten en kroonrandontsteking
  • Met een bolle rug staan
  • Abortus en geboorteafwijkingen
  • Vermagering resulterend in groeivertraging
  • Sterfte kan optreden binnen 8-10 dagen (0 – 50%)
  • Bij herstel kan haaruitval optreden met kaalheid  tot gevolg

De melkproductie bij de koeien daalt gemiddeld met 1,15 kilo melk per koe. Bij runderen ouder dan een jaar was de uitval 1,78 keer hoger dan gemiddeld. Vooral bij de verse koeien was dit merkbaar met bijna een verdubbeling (1,93 keer hoger) van de kans op vervroegde afvoer. Ook de sterfte bij nog niet geoormerkte kalveren was 1,17 keer hoger en het percentage vroeggeboren kalveren was 1,39 keer hoger. Bij vleesveebedrijven was de sterfte het hoogst met 2,86 keer hoger dan gemiddeld. Maar ook op zoogkoeienbedrijven, jongvee opfokbedrijven en kleinschalige rundveebedrijven is verhoogde sterfte waargenomen.